Tegenspraak: wat UHT moet horen om te helpen

UHT is er voor de gedupeerde gezinnen. Hun stem is dan ook een belangrijk onderdeel in het herstel. Wat zijn hun ervaringen? Wat hebben zij nodig? Maar vooral: Wat mogen wij zeker niet negeren? Tegenspraak speelt dan ook een belangrijke rol in het herstel. En om de werkwijze van UHT te verbeteren.

Tegenspraak heet ook wel verzet, weerstand of protest. Het zijn de woorden waarmee je aangeeft dat je het ergens niet mee eens bent. De woorden van ouders zijn belangrijk in het herstelproces. Wat zij vertellen kan moeilijk zijn om te horen voor een organisatie, maar luisteren is de enige manier om ze te helpen. Hoe gaat UHT om met tegenspraak?

Hieronder legt Henkmichel Bosman, product owner brieven bij UHT, uit hoe de ervaringen van ouders de basis vormen voor het maken van brieven die aan ouders gestuurd wordt. Een alleenstaande vader die niet alleen andere ouders steunt, maar ook UHT voorziet van stevige kritiek en advies. En als laatste vertelt dr. Leonie Heres- van Rossum, hoogleraar Integriteit van het Lokaal Bestuur, waarom het belangrijk is om tegenspraak als een normaal onderdeel van het werkproces op te nemen.

‘De mening van de ouders weegt het zwaarst’

Henkmichel Bosman, Product Owner brieven en formulieren UHT

Met een brief kun je mensen op een makkelijke manier informatie geven. Maar wat erin moet komen, en hoe een brief eruit moet zien, is een taak op zich. Henkmichel Bosman werkt sinds januari 2021 aan tal van brieven en formulieren. Hij heeft als hoofdtaak deze zo begrijpelijk mogelijk te maken voor gedupeerde ouders. Door de ingewikkelde informatie is dit een hele uitdaging. Aan een brief gaat dan ook veel vooraf.

Henkmichel: ‘Eigenlijk is de allergrootste taak binnen dit proces, de feedback verwerken van iedereen die meekijkt naar de brieven. Er is een grote groep mensen die meekijkt. Denk aan het Ouderpanel, Boink, het Ministerie van Financiën, persoonlijk zaakbehandelaren en Stichting Lezen en Schrijven. Dat is hard nodig, want hoewel ik heel wat jaren schrijfervaring heb, kan ook ik een blinde vlek hebben voor iets.’

Feedback van ouders

Alle feedback wordt nauwkeurig bijgehouden in een log en dat blijkt vaak heel waardevol. ‘Soms komen we er bijvoorbeeld met het Ouderpanel toch op uit dat we te ver zijn doorgeschoten in hoe we iets op papier zetten. Een eerdere versie is dan soms beter. Het maakt niet uit, als het maar het juiste is voor ouders wat we maken. Hun mening weegt het zwaarst.’

Als Henkmichel een brief maakt, houdt hij altijd de ouder in gedachte. ‘Ik probeer het wel zo transparant en helder mogelijk te verwoorden. Nog belangrijker is de toon en de woorden die we kiezen. Wat het juiste is, hangt af van de context. Je zoekt naar de balans tussen duidelijk zijn en voorkomen dat mensen ergens van schrikken. Meestal kiezen we voor een laagdrempelig taalgebruik en een vriendelijke manier van iets zeggen.’

Trots

Ondanks dat meewerken aan het herstelproces geen gemakkelijke, soms uitdagende opdracht is, heeft Henkmichel veel plezier in wat hij doet. ‘Ik sta voor de ouders. Ben altijd bezig met hoe zij iets zouden lezen. En als je bedenkt hoe erg ouders soms getroffen zijn, maakt dat je een stap harder loopt of toch nog ’s avonds je laptop opendoet’.

'Geen enkele gedupeerde is hetzelfde'

Een alleenstaand vader over hoe hij overeind bleef en anderen inspireert.

Als alleenstaand vader van 2 jonge kinderen, met een goede baan, had hij nooit verwacht dat zijn leven een rauwe wending zou nemen. ‘Nadat de brieven van de Belastingdienst kwamen, werd ons leven een maalstroom van constante stress. Niemand zag het aan me, behalve mijn kinderen.’ Hij was 1 van de eerste gedupeerde ouders die zich aansloot bij de demonstraties in Amsterdam. Nu gebruikt hij zijn stem om andere ouders moed in te spreken en UHT scherp te houden. 

Alles begon met de stempel Opzet/Grove Schuld ('O/GS' of 'OGS')) in 2013. ‘Ik snapte er niks van, maar heb wel direct actie ondernomen. Mijn kinderen haalde ik van de opvang en besloot dat privé op te lossen. Het lukt mij om tot overeenstemming te komen met schuldeisers. Leefde van € 50,- per week.’

Dat hij zijn kinderen plotsklaps van de opvang haalde, wekte argwaan bij Jeugdzorg. Gevolg was dat het gezin constant in de gaten werd gehouden. De stress stelde hem en zijn 2 kinderen lang op de proef. ‘Wij leefden onder constante hoge druk. In al die jaren vroeg ik mij elke avond af hoe ik het naar de volgende dag zou redden.’

Groeiend wantrouwen

‘Door het constante overleven, veranderden wij langzaam. Vooral van binnen. Naast de schulden, was de negatieve invloed en impact die Jeugdzorg op ons als gezin had, enorm. Een van mijn kinderen werd er psychisch ziek van. Wantrouwen nestelde zich in ons. We konden onze gedachten en ons verhaal niet kwijt. Voor ons was de Belastingdienst altijd heilig geweest. Nu schaamden we ons voor wat ons was overkomen. Dat hing ik natuurlijk niet aan de grote klok.

Lang dacht ik dat wij als gezin een uitzondering waren. Totdat ik op een dag ontdekte dat mijn verhaal weleens 1 van velen kon zijn. Ik sloot mij aan bij de eerste groep ouders die demonstreerden in Amsterdam. Ik ontmoette ouders met soortgelijke verhalen. Tot op de dag van vandaag ben ik erg actief betrokken bij de communities die zijn ontstaan. Ik ga met allerlei mensen in gesprek: van ouders tot aan partijen. Dat brengt mij de rust die ik nodig heb.’

Op het pad gebleven

‘Een van de belangrijkste lessen die ik heb geleerd, is dat ik ondanks alles helder ben gebleven. De neerwaartse spiraal, heeft mij niet dat pad naar de afgrond in laten gaan. Gelukkig niet. Ik heb wat dat betreft wel mazzel gehad dat ik mijn baan heb kunnen houden en dat ik privéopvang heb kunnen regelen. Voor dreigende schuldeisers kon ik zelf een advocaat betalen.

Voor mijn kinderen vond ik het veel moeilijker. Papa had geen geld voor een schoolreisje of voor zwemles. Ik zag de zorgen in de ogen van mijn dochter met de dag groeien. En dan die eeuwige angst voor wat Jeugdzorg zou gaan doen. Tot op de dag van vandaag ben ik nog bezig met terugbetalen. Ik haal nog steeds alles uit de kast, maar de kindertijd van mijn kinderen krijg ik nergens mee terug.’

Meer dan geld

‘Hoeveel geld je ook krijgt, veel is niet in geld uit te drukken. Maar dat mis ik bij UHT. Deze kijkt vooral naar de financiële aspecten van het herstelproces, maar dat is slechts een klein aspect van het geheel. De menselijkheid telt. Geen enkele gedupeerde ouder is hetzelfde. Dat vraag om passende oplossingen. Die weg gaat helaas enorm traag. Gevolg is dat ouders nog verder in de problemen komen en nog meer wantrouwen ontwikkelen. Ook ik heb dat aan den lijve ervaren.’

UHT bewust maken

‘Bij UHT en alle partners is er geen gebrek aan ideeën, maar wel aan sneller en gerichter handelen. Ik doe alles wat in mijn vermogen ligt om UHT bewust te maken wat ouders doormaken. Ze zouden moeten handelen met een mindset van vertrouwen en gelijkwaardigheid. Vraag aan de ouders: ‘Wat heeft u nodig om verder te kunnen leven? Wat heeft u nodig voor een nieuw begin?’ Je kunt gedupeerde ouders niet door een tunnel van systemen duwen. Hiervoor zijn te verhalen en ervaringen te individueel. Het herstelproces heeft in mijn ogen dan ook veel meer een sociaal maatschappelijk karakter waarin mensen allemaal aan de hand moeten worden meegenomen. Besef naar wie je communiceert. Wie zit er voor je? Wat is haar of zijn verhaal? Ik ken nu de wegen bij UHT en Ministerie van Financiën en kan daardoor invloed uitoefenen.’

Boodschap aan ouders

‘Lang was ik echt alleen. Pas sinds 2 jaar ervaar ik positieve steun. Die komt vooral van medegedupeerden. Met mij komt het goed. Met mijn kinderen hopelijk ook. Nu kom ik op voor de ouders die niet kunnen praten of dat moeilijk vinden. Ik wil dat UHT en het Ministerie van Financiën weten wat er speelt onder gedupeerde ouders. En ik wil ouders op het hart drukken dat ze hun leven hierdoor niet moeten laten beheersen. Ook al zit je nu diep, het is enorm belangrijk dat je ook gaat nadenken over de periode daarna. Je hebt een perspectief nodig. Zeker als je jong bent en jouw dromen en opleidingen zag verdwijnen.

Achter de onvrede die ouders uiten, gaat een hele wereld schuil. Een wereld die draait om jou als ouder, maar vooral om de kinderen. De band met hen is het allerbelangrijkste. Zij hadden en hebben je nog steeds nodig. Mijn boodschap aan ouders zal ik zo lang als ik kan, verkondigen: blijf niet in het moeras zitten wachten totdat er iets gebeurt. Onderneem actie. Je bent niet voor altijd slachtoffer. Pak je leven op, er is nog een leven hierna!’

‘Tegenspraak is essentieel tegen blinde vlekken’

Prof. dr. Leonie Heres-van Rossum, bijzonder hoogleraar Integriteit van het Lokaal Bestuur, over haar droom om tegenspraak een meer vanzelfsprekend onderdeel te maken van het dagelijks werk.

‘Ik vind het mijn rol om vanuit de wetenschap te laten zien hoe belangrijk het is dat we naar tegenspraak luisteren. Zo kunnen we omgaan met de blinde vlekken die we hebben. Want die hebben we, altijd. Ook op de werkvloer. Daar is nog heel veel in te veranderen. En dat is hard nodig. Met de kennis van de wetenschap wil ik dat inzichtelijk maken.’

Prof. dr. Leonie Heres, is bijzonder hoogleraar Integriteit van het Lokaal Bestuur Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze is ook onderzoeker, docent en academisch adviseur Bestuurs- en Organisatiewetenschap bij de Universiteit Utrecht. Ze is expert op het gebied van integriteit  en leiderschap. Ook onderzoekt ze hoe eerlijk gedrag gestimuleerd kan worden tussen alle lagen in een organisatie. Hoe ga je netjes en juist om met beslissingen? Hoe doe je het juiste? En hoe ga je om met tegenspraak van buiten?

Blinde vlekken

Stel je zit in een overleg met iemand die je niet prettig vindt of die altijd kritisch is op van alles, en denkt: ‘Ha, daar heb je hem weer!’ Kun je dan nog wel objectief of opnieuw kijken hoe de ander is? Als je gaat onderzoeken waarom tegenspraak niet altijd wordt gehoord, dan kijk je naar verschillende dingen. Bijvoorbeeld naar de intentie en belangen van iemand. Of iemand goed kan luisteren, naar de omgeving, de ruimte en de tijd die er is. Maar ook de systemen die er zijn en die ons gedrag een bepaalde kant op sturen.  Deze dingen samen zijn moeilijk te ontrafelen. Leonie: ‘Maar wel belangrijk, want voor je het weet, komen anderen ongemerkt van een koude kermis thuis omdat jijzelf een blinde vlek had. Mensen hebben verwachtingen en oordelen, maar ook eindeloos veel ervaringen. In het dagelijkse werk zijn we niet zo georganiseerd dat we de hele tijd heel bewust stilstaan bij wat goed of juist is. Dat kan ook helemaal niet. Maar daardoor hebben we dus altijd blinde vlekken en zien we risico’s soms niet. Hoe vaak hebben mensen wel niet een keer een inschattingsfout gemaakt? Vaak.’

De ander nodig tegen blinde vlekken

Om blinde vlekken te ontdekken, is tegenspraak belangrijk. Reacties uit de omgeving, of je deze nu horen wilt of niet, maken je bewust waar jouw blinde vlekken zitten. Daar heb je meestal echt een ander voor nodig. Soms zelfs flinke kritiek van de ander. Je zou tegenspraak dan ook voortdurend moeten kunnen ontvangen en benutten. Soms betekent dat dat je op een eerder oordeel of beslissing moet terugkomen. Op andere momenten moet je juist overwegingen duidelijker maken en proberen de risico’s of negatieve effecten van een beslissing op een andere manier tegen te gaan. Maar dat is ingewikkeld, en zeker niet altijd leuk of gemakkelijk. Want wanneer blijf je bij je besluit? En wanneer niet? Ook moet je de ruimte en tijd hebben om erover na te denken als je het ontvangt. En hoe herken je het? Dat is nog niet eens zo makkelijk. Want mensen zeggen niet zomaar uit zichzelf iets, behalve als het ze enorm raakt. In de praktijk blijkt het een moeilijk, langdurig en niet-vanzelfsprekend samenspel van verschillende dingen. Zelfs met reconstructies kom je er niet altijd uit.’

Begrip voor de ander

Maar wat werkt dan wel? Leonie: ‘Ik ben heel eerlijk: er bestaat geen snelle oplossing. Het is en blijft mensenwerk. Toch is er ook iets aan te doen! Dat begint met het trainen van je moreel bewustzijn. Dat bewustzijn betekent dat je verder kijkt dan die belangrijke taak of klus die vandaag af moet. En verder dan de systemen of de procedures, en de waan van de dag.’ Met andere woorden: begrip krijgen voor de situatie van de ander en daar vervolgens iets mee doen. ‘Wie integer omgaat met de ander, versterkt het vertrouwen. Maar dat vraagt wel om een omgeving waar mensen gehoord worden. En die omgeving moet je organiseren.

Concreet kun je dan denken aan het belang van een leidinggevende die actief stuurt op het uitnodigen en benutten van tegenspraak en dit een onderdeel maakt van de dagelijkse werkprocessen. Ook voldoende ruimte voor reflectie en tijd maken om tegenspraak te ontvangen en te verwerken zijn essentieel om te blijven beseffen wat je aan het doen bent, voor wie en waarom. Wat is nu écht de bedoeling van het werk, en past dat wat ik doe daar wel bij?

Wat je eigenlijk wilt, is dat tegenspraak in de basis in een organisatie verschillende wegen bewandelt en standaard is. Dat vergt alleen nog een lange adem omdat het een fundamentele verandering is die niet alleen organisatieprocessen aangaat, maar ook echt iets vraagt van de mensen zelf.’

Verder lezen

• Hulp van de gemeente
• “Ik voelde dat ze me zagen. Ik kreeg erkenning.” Hoe we aan herstel werken samen met partners, zoals gemeenten